Niedobór żelaza - jak z nim walczyć?

Niedobór żelaza powoduje nie tylko bladość skóry, czy nadmierne zmęczenie. Jego konsekwencje mogą być znacznie poważniejsze. Dlatego tak ważne jest, aby w porę go rozpoznać i podjąć leczenie. Jak walczyć z niedoborem żelaza w organizmie?

Z tego tekstu dowiesz się:

• jak objawia się niedobór żelaza,
• jakie są przyczyny niedoboru żelaza,
• w jaki sposób walczyć z niedoborem żelaza za pomocą diety i innych metod.

Niedobór żelaza - objawy.

Żelazo to składnik hemoglobiny – białka występującego w erytrocytach (czerwonych krwinkach), które odpowiada za transport tlenu do komórek organizmu. Wchodzi również w skład mioglobiny, czyli białka magazynującego tlen w mięśniach poprzecznie prążkowanych.

Rola żelaza w organizmie nie ogranicza się jednak do tego, że jest składnikiem hemoglobiny i mioglobiny niezbędnej do zaopatrzenia komórek w tlen. Pierwiastek ten jest potrzebny również do:

• • syntezy DNA i neuroprzekaźników jako składnik enzymów, które biorą w niej udział;
  • przetwarzania i magazynowania energii przez komórki;
  • przemian metabolicznych (m.in. syntezy i katabolizmu wybranych hormonów),
  • prawidłowego przebiegu ciąży i rozwoju układu nerwowego dziecka (dlatego tak często podkreśla się, jak ważne jest zapobieganie niedoborom żelaza w trakcie ciąży).

W związku z tym, że żelazo spełnia wiele ważnych funkcji w organizmie, przy jego niedoborze dochodzi do zaburzenia funkcjonowania różnych narządów i układów. Nie jest to wcale rzadki problem. Szacuje się, że zmaga się z nim około 25% kobiet i 20% na całym świecie.

Jakie są objawy niedoboru żelaza? Najczęstsze z nich to:

• bladość skóry,
• bóle i zawroty głowy,
• "kołatanie" serca,
• osłabiony apetyt,
• zimne stopy lub dłonie,
• osłabienie (które może być tak duże, że utrudnia codzienne funkcjonowanie),
• duszności,
• pogorszenie kondycji paznokci (są łamliwe i widać na nich charakterystyczne podłużne prążki),
• nadmierne wypadanie włosów,
• problemy z pamięcią i koncentracją.

Oprócz powyższych symptomów u niektórych osób pojawiają się również nietypowe objawy niedoboru żelaza. Może to być nawracające aftowe zapalenie jamy ustnej, pękające kąciki ust, spaczone łaknienie , nadżerki w jamie ustnej.

Jeśli niedobór żelaza nie zostanie w porę rozpoznany i leczony do powyższych objawów, mogą dojść te związane z długotrwałym deficytem pierwiastka: zaburzenia słuchu i pracy serca, opóźnienie rozwoju psychicznego i fizycznego (w przypadku dzieci), komplikacje ciążowe.

Warto rozwinąć ostatni punkt, ponieważ niedobór żelaza w ciąży jest zagrożeniem zarówno dla kobiety, jak i dziecka. Dodatkowo w tym czasie istnieje większe ryzyko jego wystąpienia. Wynika to z tego, że kobiety ciężarne mają zwiększone zapotrzebowanie na żelazo, przez co mogą pojawić się problemy z jego pokryciem. Skutkiem może być hipotrofia wewnątrzmaciczna, niska masa urodzeniowa noworodka oraz poród przedwczesny.

Przyczyny niedoboru żelaza w organizmie

Przyczyną niedoboru żelaza w organizmie może być:

• utrata krwi wynikająca m.in. z obfitych miesiączek, krwawień pomenopauzalnych, powtarzających się krwawień z nosa, przewlekłej hemodializy, urazów i operacji, chorób przewodu pokarmowego;
• zaburzenia wchłaniania spowodowane celiakią, usunięciem fragmentu jelita, operacją bariatryczną, źle zbilansowaną dietą tj, ubogą w białko i bogatą w fosforany, fityniany, szczawiany;
• zwiększone zapotrzebowanie organizmu przy niedostatecznej ilości żelaza w diecie (w przypadku kobiet w ciąży, sportowców, wcześniaków i noworodków niekarmionych mlekiem kobiecym, osób w okresie dojrzewania, pacjentów leczonych z powodu niedoboru witaminy B12);
• źle zbilansowana dieta (problem niedoboru żelaza dotyczy w szczególności wegetarian oraz wegan);
• przyjmowanie niektórych leków (m.in. częste zażywanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych).

Utrata krwi uważana jest za główną, ale nie jedyną przyczynę niedokrwistości z niedoboru żelaza. Dlatego, jeśli nie ona leży u źródła problemu, dobrze jest przyjrzeć się innym czynnikom. Po wykluczeniu choroby warto wziąć pod lupę swój jadłospis, ponieważ źle zbilansowana dieta również powoduje niedobór żelaza.

Zanim jednak zostanie wdrożone leczenie farmakologiczne, czy polegające na zmianie diety należy odpowiedzieć na pytanie, czy faktycznie są to objawy niedokrwistości? W tym celu lekarz zleci odpowiednie badania diagnostyczne.

Niedobór żelaza - normy.

Jak wygląda rozpoznanie niedoboru żelaza? Podstawą jest badanie krwi, które pozwala na sprawdzenie stężenia żelaza. Normy w przypadku tego badania zależą zarówno od płci, jak i wieku. Przedstawiają się następująco:

• kobiety: 55 -180 µg/dl,
• mężczyźni: 70-200 µg/dl,
• niemowlęta do 6. miesiąca życia: 35–155 µg/dl,
• dzieci (od 6. miesiąca życia do 15. roku życia): 45–185 µg/dl,
• chłopcy (powyżej 15. roku życia): 55–160 µg/dl,
• dziewczynki (powyżej 15. roku życia): 40–145 µg/dl.

Przy czym badanie to może być niewystarczające, gdy problemem jest utajony niedobór żelaza. Mówi się o nim, gdy zgromadzone zapasy żelaza wystarczają jedynie na pokrycie bieżących potrzeb organizmu. Dlatego, jeśli objawy niedoboru żelaza nie ustępują, oznacza się również poziom ferrytyny, czyli białka magazynującego żelazo.

W przypadku ferrytyny normy wyglądają następująco:

• kobiety: 10-200 µg/dl,
• mężczyźni: 15-400 µg/dl.

Co robić, gdy badania laboratoryjne potwierdzą, że gorsze samopoczucie związane jest z niedoborem żelaza?

Niedobór żelaza - jak uzupełnić brakującą substancję?

Po zaobserwowaniu objawów niedoboru żelaza i potwierdzenia jego wystąpienia za pomocą badań laboratoryjnych czas na leczenie niedoboru żelaza. Zależy ono od tego, co spowodowało deficyt tego pierwiastka.

Leczenie niedoboru żelaza ma na celu wzrost stężenia hemoglobiny i ferrytyny. W zależności od stopnia ciężkości (na podstawie stężenia hemoglobiny wyróżnia się niedokrwistość łagodną, umiarkowaną, ciężko, zagrażającą życiu), a także źródła problemu lekarz może zalecić:

• przyjmowanie suplementów diety z żelazem,
• wprowadzenie zmian w diecie,
• podawanie preparatów z żelazem domięśniowo lub dożylnie (jest to rzadko stosowana metoda leczenia).

W związku z tym, że żelazo spełnia wiele ważnych funkcji w organizmie, a jego niedobór nie ogranicza się do skutków w postaci nadmiernego zmęczenia, zaleca się jak najszybsze wdrożenie leczenia. Na początku przyjrzyjmy się, jakie zmiany należy wprowadzić w diecie, gdy problemem jest niski poziom żelaza.

Dieta zalecana w profilaktyce i leczeniu niedoboru żelaza

Pierwszy krok to odpowiedź na pytanie o to, ile żelaza powinno być dostarczane z dietą? Zgodnie z najnowszymi normami opublikowanymi przez Instytut Żywności i Żywienia zalecane dzienne spożycie (RDA) to:

• 18 mg dla kobiet w wieku 19-50 lat i 10 mg dla tych powyżej 51. roku życia,
• 10 mg dla mężczyzn powyżej 19 lat,
• 27 mg dla kobiet w ciąży.

Kolejny krok to zaplanowanie diety, która zawiera powyższą ilość żelaza. Przy czym w żywności występują 2 rodzaje tego pierwiastka różniące się przyswajalnością:

• żelazo hemowe, które znajduje się w tkanka zwierzęcych i jest wchłaniane w 15-35%,
• żelazo niehemowe występujące zarówno w produktach pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego i wchłaniane w 2-20%.

Źródłem żelaza hemowego jest mięso czerwone, drób oraz ryby. Choć pierwszy z wymienionych produktów zawiera spore ilości tego pierwiastka, nie zaleca się, aby pojawiał się w diecie zbyt często. Dlaczego? Ze względu na wysoką zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu (a także sodu i związków rakotwórczych powstających podczas wędzenia niektórych produktów) przyczynia się do wzrostu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych i nowotworów.

W związku z tym jedynym źródłem żelaza w diecie nie powinno być mięso czerwone. Zaleca się, aby szukać również innych produktów pochodzenia zwierzęcego, które zawierają żelazo. Może być to drób lub ryby (które przy okazji dostarczają cennych dla zdrowia kwasów omega-3).

Oprócz tego należy włączyć do diety produkty roślinne będące źródłem tego pierwiastka. Duże ilości żelaza występują m.in. w kaszy gryczanej, pestkach dyni, nasionach słonecznika, siemieniu lnianym, natce pietruszki, nasionach roślin strączkowych. Można przygotować z nich wiele pysznych dań. Od tych na ciepło (np. zup kremów, kaszy z warzywami) przez orzeźwiające smoothie po owsianki, gryczanki itp. z ulubionymi dodatkami (dobrze, jeśli są to świeże owoce bogate w witaminę C: truskawki, maliny, porzeczki, cytrusy).

Jednak w ich przypadku trzeba pamiętać, że jest kilka czynników wpływających (zarówno pozytywnie, jak i negatywnie) na przyswajanie żelaza niehemowego.

• Czynniki zwiększające przyswajalność żelaza: witamina C, kwasy organiczne, laktoza, fruktoza, wybrane aminokwasy (histydyna, lizyna, cysteina).
• Czynniki zmniejszające przyswajalność żelaza: szczawiany, fosforany, fityniany, taniny, polifenole, jony wapnia.

W związku z tym, aby uniknąć, niedokrwistości z powodu niedoboru żelaza należy:

• unikać picia kawy i herbaty w trakcie jedzenia lub bezpośrednio po, lub przed posiłkiem (niewskazane są również słodkie napoje gazowane typu cola zawierające fosforany);
• łączyć produkty dostarczające żelaza z tymi, które są bogate w witaminę C;
• moczyć nasiona roślin strączkowych przed ugotowaniem;
• wybierać pełnoziarniste pieczywo na zakwasie;

Znalezienie odpowiedzi na pytanie o to, czy dieta dostarcza odpowiednich ilości żelaza, jest łatwiejsze z dzienniczkiem żywieniowym. Dlatego warto go prowadzić i zapisywać wszystkie produkty spożywane w ciągu dnia. Z pewnością przyda się on podczas wizyty u dietetyka, który pomoże zaplanować dietę w przypadku niedoboru żelaza.

Leczenie żelazem w postaci leków lub suplementów diety

W profilaktyce oraz leczeniu niedokrwistości z niedoboru żelaza zastosowanie znajdują również suplementy diety. Szczególnie w przypadku osób, które z różnych przyczyn nie są w stanie dostarczyć odpowiednich ilości tego pierwiastka wraz z urozmaiconą dietą. Oprócz żelaza w niektórych suplementach diety można spotkać również kwas foliowy i witaminę C zwiększające jego biodostępność.

Ponadto lekarz może zdecydować o konieczności wdrożenia leków z żelazem, które przepisywane są na receptę.

Na koniec warto zaznaczyć, że zarówno niedobór żelaza, jak i jego nadmiar są zagrożeniem dla zdrowia. Dlatego ważne jest, aby przed wdrożeniem leków, czy suplementów diety skonsultować się z lekarzem. Zleci on odpowiednie badania, które pozwolą odpowiedzieć na pytanie o to, czy konkretne objawy są spowodowane niedoborem żelaza. Jeśli tak zleci odpowiednią metodę leczenia i pomoże dobrać dawkę żelaza.

Bibliografia:

Hurrell R, Egli I. Iron bioavailability and dietary reference values. Am J Clin Nutr. 2010 May; 91(5):1461S-1467S. 
Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie 2020 pod red. Mirosława Jarosza, Ewy Rychlik, Katarzyny Stoś, Jadwigi Charzewskiej.  
https://dietetycy.org.pl/zelazo-informacje-i-zalecenia/ dostęp: 18.09.2022
https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/czerwone-mieso-zdrowe-czy-rakotworcze/ dostęp: 18.09.2022
https://www.mp.pl/pacjent/hematologia/choroby/170510,niedokrwistosc-z-niedoboru-zelaza dostęp: 19.09.2022